İçindekiler
Serander, Mazı, Paska, Nayla Veya Bagen
Serander, mazı, paska, nayla ve bagen,
Karadeniz Bölgesi’nde geleneksel olarak kullanılan ve köy evlerinin yanında bağımsız olarak kestane (nadiren ceviz, kiraz) ağacından yapılan tahıl ambarlarıdır.
Bu yapılar genellikle dört (bazen 6, 8 veya 12) ahşap direk üzerine inşa edilip
döşeme ile duvarlarındaki ızgaralar sayesinde havalandırma sağlanmıştır.
Serander’in Yapılışı ve Kullanımı
Yapılış Amacı ve Yöntemi: Serander, geleneksel olarak tahılların ve diğer kışlık gıdaların saklanması amacıyla yapılır. Genellikle mısır, tohumluk tahıllar, kışlık meyveler, turşu ve salamura gibi yiyecekler burada saklanır. Ahşap yapılar, aşırı nemin etkilerinden korumak için uygun havalandırma sağlar.
Fare ve diğer zararlı hayvanların yukarıya ulaşmasını engellemek için
direklerin üzerine ters koni şeklinde ağaç tekerlekler (podosi veya podosi) yerleştirilmiştir. Serander’e çıkış hareketli merdivenlerle sağlanır, böylece merdiven ihtiyaç olmadığında kaldırılarak farelerin tırmanması engellenmiştir.
Yapı Detayları: Seranderler genellikle tek odalı olmakla birlikte, iki veya üç bölmeli olanları da mevcuttur. Bu yapılar, kapalı ekonomi sisteminin günümüzde geçerli olduğu az sayıda köyde halen işlevini sürdürmekteyse de, 1970’lerden sonra ulaşım olanaklarının yayılması sonucu sosyo-ekonomik yapı büyük oranda değişmiş ve seranderlerin işlevselliği azalmıştır. Fındık ve mısır üretimi yerine daha kazançlı olan çay üretiminin tercih edilmesi de bu yapılarının kullanımını azaltmıştır.
Serander Terminolojisi
Seranderler, Karadeniz bölgesinin farklı yörelerinde çeşitli adlarla anılır:
- Trabzon: Serander, serendi
- Ordu, Giresun, Rize: Serendi
- Zonguldak: Seren
- Hemşin: Serende
- Rize: Nayla
- Ordu, Giresun, Trabzon Şalpazarı: Mazı veya mağazu
- Sürmene: Paska
- Köprübaşı: Serendar
- Gümüşhane, Erzurum: Seren
- Çayeli: Nalya veya nalya
- Lazca: Serende, nalya
Tarihsel ve Kültürel Bağlam
Serander kelimesi, Yunanca ‘kurutucu’ anlamına gelen ksirantirion (ξυραντήριον) kelimesiyle ilişkilidir. Karadeniz Rumcasında kserantirin (ξεραντέριν [Giresun]) ve kseranter (ξεραντέρ [Ordu, Santa, Trabzon, Haldiya]) formları kayıtlıdır. Rize ili, merkez ilçe, Yemişlik köyünün eski adı Serandinoz da bu kelimeyle ilişkilidir.
Paska: Sürmene, Araklı ve Arsin’de seranderlere verilen isimdir. Yaylada biçilen otları kurutmak için inşa edileceği gibi derme çatma ev, gece tarlayı yabani hayvanlardan korumak için nöbet beklenilen dört direk üzerine inşa edilmiş ahşap kulübe gibi farklı amaçlarda için de yapılabilir.
Mazı veya Mağazu:
Ordu, Giresun ve Trabzon Şalpazarı’nda serander anlamında kullanılır. Tonya ve Akçaabat’ta ise yayla evi anlamında kullanılır. Kelime, Türkçe ‘dükkan ve depo’ anlamındaki mağaza ile ilişkilidir ve İtalyanca magazzino ve magazzini kelimelerinden türetilmiştir.
Yapının Koruma Mekanizmaları ve Malzemeleri
Çiten: Serander yapacak parası olmayan ailelerin, mısır depolamak amacıyla yerden bir karış yüksekte hazırladığı ve dört bir yanını çita adı verilen ince çubuklarla çevirdiği üstü kapalı ahşap yapıdır. Mısır, bu yapıların aralıklarından her yönden rüzgar aldığı için çabucak kurur ve değirmene taşınır.
Podosi: Serander’in direklerine farelerin yukarı tırmanmasını engellemek amacıyla monte edilen dairesel çıkıntılardır.
Tarviça: Serander ve ev yer döşemelerinde kullanılan kestane ağacından yapılan 5-10 cm kalınlığında çubuklardır. Misafir odası yerden yukarı doğru toprak, hava boşluğu, kestane ağacı ve tarviça şeklinde düzenlenerek yapılmıştır.
Çaçel:
Fındık, karayemiş veya komar dalından örülmüş gözenekli kaba örgüdür.
Balık avlamak için tuzak, tarlada toprağı ufalamada elek ve serander tabanında yapı malzemesi olarak kullanılmak için yapılmıştır.
Bagen ve Diğer Yapılar
Bagen: Alt katı yığma veya kesme taş olarak inşa edilen ve büyükbaş hayvanlar için ahır olarak kullanılan, üst katı ise ahşap ve ot deposu olarak kullanılan iki katlı yapıdır.
Kış için hayvan yemi saklanan bu yapının üst katında insan yiyeceği depolaması yapılamaz.
Darnı, Darni, Direni: Geleneksel ahşap Karadeniz evlerinde tavan döşemesi ile çatı arasında kalan ve ambar olarak da kullanılan çatı arasına verilen isimdir. Eski dönemlerde ot, mısır yaprağı gibi hayvan yemleri konulabileceği gibi erzak deposu olarak da kullanılabilirdi.
Kültürel ve Yapısal Çeşitlilik
Karadeniz bölgesinde seranderler, hem işlevsel hem de kültürel öneme sahiptir. Bu yapıların farklı adlarla anılması ve değişik kullanım şekilleri, bölgenin zengin kültürel mirasını ve yerel geleneklerini yansıtır. Günümüzde modern tarım teknikleri ve ulaşım olanaklarının gelişmesiyle seranderlerin işlevi azalmış olsa da, bu yapılar hala bölgenin kültürel mirasında önemli bir yer tutmaktadır.
